Kamp Ateşi: Virani

Bektaşi ve Bektaşi şairleri arasında sayıldığı kadar Hurufi olduğu da kabul edilen ve Hurufi şairleri arasında yer verilen bir şair tanıyoruz ki o da Virani, veya bazı manzumelerinde kullandığı mahlası ile Viran Abdal’dır.

Virani hakkında şimdiye kadar herhangi bir kaynakta esaslı, gerçekten aydınlatıcı, doyurucu bilgiye rastlamak pek mümkün değildir.

“Bektaşi Sırrı” adlı eserde Virani’den bahsedilmiştir ama hakkıyla incelenmediği görüşü ağır basmaktadır. Besim Atalay, “Bektaşilik ve Edebiyatı” adlı eserinde, Virani’nin yalnızca iki manzumesine yer vermiştir. Daha sonra merhum Sadeddin Nüzhet Ergun, 1930 senesinde İstanbul’da basılan “Bektaşi Şairleri” adlı kitabında dört şiirini alarak, 1955 senesinde yine İstanbul’da basılan “Bektaşi Şairleri ve Nefesleri” adlı kitabının son baskısında on altı şiirini almıştır. Nihayet Abdülbaki Gölpınarlı ile Pertev Naili Boratav, “Pir Sultan Abdal” adlı eserlerinde büyük yedi şairden birinin Virani olduğunu kaydederek onu anmakla yetinmişlerdir. Son olarak yine Abdülbaki Gölpınarlı’nın “Yedi Ulu’lar” adlı kitabında kısaca bahsedilmiştir.

Yaptığım kısa bir çalışmanın neticesinde benim ulaşabildiğim kaynaklar arasında en güvenilir olan Virani’ye ait olan divandır. İçinde üç yüz kadar manzume bulunan bu divan 1854 tarihinde yazılmıştır. Nerede ve kim tarafından yazıldığı belli değilse de Divan’a ilk sahip olan, Derviş Behram adında bir bektaşidir.

Virani’nin nerede ve hangi tarihte doğduğunu, nerede ve hangi tarihte öldüğünü, ana babasının kimler olduğunu, mezarının nerede bulunduğuna dair kesin bir bilgi yoktur.

Yukarıda adı geçen kaynaklardan, “Bektaşi Sırrı” adlı eserde, Ahmed Rıfkı’ya göre “Virani, aslen nusayri ise de, hurufiliğe dahi meyl etmiş ve birçok eş’ar ve neşirle memlu olan meşhur risalesini ortaya koymuştur. Risalesi tamamıyla cavidanların hulasasıdır.”

“Bektaşilik ve Edebiyatı” adlı eseri yazmış olan Besim Atalay’a göre de Virani, Fazlu’llah-ı Esterabadi, Şeyh Ebu’l-abbas, Seyyid Nesimi, Muhiddin-i Abdal derecesinde büyük hurufilerden biridir.

Sadeddin Nüzhet ise, “Bektaşi Şairleri” nde Virani hakkında şunları kaydetmiştir: “Virani hakkında tarihi malumatımız yoktur, gerçi Bektaşi an’anesinde o’nun Necef Bektaşi Dergahı post-nişini olduğu ve Şah Abbas’la görüştüğü şayi ise de bunu tevsik etmek kabil değildir…”

Yine Sadeddin Nüzhet Ergun, “Bektaşi Şairleri ve Nefesleri” nde Virani’yi tanıtmak ve anlatmak maksadı ile şu izahı yapmıştır: “On altıncı asırda yetişen ve sonraki zamanlarda geniş bir şöhret kazanan Hurufi-Bektaşi şairlerindendir. Nusayrilerden olan bu zatın Divanında Ali-Allahilik telakkisinin pek açık terennüm edildiği görülür. Balım Sultan’a intisab etiği anlaşılan ve Kızıldeli hakkında bir medhiye vücuda getiren bu maruf şahsiyete dair “Hurufi Şairleri” adlı eserimizde mümkün mertebe tafsilat verilmiştir.”

Başka başka kaynaklardan nakledildiğine göre yukarıdaki mütalaalar pek iyi gösteriyor ki, Virani; Bektaşi, Aliyyu’llahi ve Hurufi’dir.Zaten onun divanı da bu hususu kuvvetle ispat eden en değerli vesikadır. Virani’nin Bektaşiliği ve Aliyyu’llahi telakkisine bağlılığını belirten bir manzumesini divanından inceleyelim:

Biz Urum abdalıyız, sultanımızdır Murtaza

Terk ü tecridiz bugün subhanımızdır Murtaza

Biz anın vechinde gördük ma’ni-i Ümmü’l-kitab

Suret-i Hak mazhar-ı Rahmanımızdır Murtaza

Biz bugün Al-i Ali’den gayra mail olmayız

Cismimizde canımız cananımızdır Murtaza

Tekyegah-ı aşk içinde biz mücavir olmuşuz

Hamdülillah kim bugün mihmanımızdır Murtaza

Katreyiz gerçi muhitiz zerreyiz lakin güneş

Aftab-ı alemiz ummanımızdır Murtaza

Hazırız haşre hayat-ı cavidanı bizdedir

İçmişiz biz çeşme-i hayvanımızdır Murtaza

Şöyle ikrar eyledik biz (ayn) u (lam) u (ya) ya kim

Şübhemiz yok dinimiz imanımızdır Murtaza

Biz Alinin aline candan şehadet eyledik

Ta ezel (kaalu bela) erkanımızdır Murtaza

Fazl-ı Hakk’ın sırrını Yezdanımızdan fehm edip

(Fa) vü (dad) a fazl-ı Hak Yezdanımızdır Murtaza

Sinemiz çak eyleyip tuttuk Yezid’in taşına

Her belanın tirine kalkanımızdır Murtaza

Dört kitabın ma’nisi İncil ü Tevrat u Zebur

Ba-i bismillah ile Fürkanımızdır Murtaza

Ey Virani cümle ma’na noktadır zat-ı kadim

Oldurur şam ü seher seyranımızdır Murtaza

Eski kaynaklar gözden geçirilecek olursa, ancak iki kişiyi Türk şairleri arasında açıkça Hurufi olarak tanımak lazım gelir ki, onlar da Seyyid İmadüddin Nesimi ile Nesimi’nin yetiştirmesi olan Refii’dir. Bunların dışında Hurufi mezhebini kabul etmiş bazı Türk şairleri daha bulunması pek tabiidir. Fakat bunlar, herhangi bir tehlike ile karşılaşmamak için Hurufiliklerini derin dikkat ve hassasiyetle gizlemişlerdir. Mesela büyük şair Fuzuli, gerek mahlası olmak üzere seçtiği addan, gerekse oğluna Fazli adını vermesinden, husuiyle şiirlerinde Seyyid Nesimi ile az çok bir edada görülmesinden dolayı Hurufilik şüphesi altındadır. İşte Fuzuli gibi Hurufi olduğu halde, bunu ifade ve itiraf etmekten çekinen Türk şairlerinden biri de Virani’dir.

Virani’nin şairlik hevesi ile sanat yapmak, sanat adamı olmak iddiası ile ortaya atılmadığı muhakkaktır. Bunun tamamıyla aksine olarak mutasavvıf şairlerin hemen hepsi gibi, o da, inandıklarının yaymak, başkalarını yanında toplamak, yahut yanında toplanmış olanların sayısını çoğaltmak amacı ile hareket etmiş, bu amacın gerçekleşmesi için şiiri kuvvetli bir vasıta olarak tanımış ve kullanmıştır.

Virani’nin elimizde bulunan büyük divanındaki üç yüz manzumenin hemen hepsi aruz vezni ile yazılmıştır. Aruz veznini kullanırken şair hiç güçlük çekmediği halde, ara sıra da hece vezni ile şiirler yazmıştır ki, bunlardan bir tanesini paylaşacağım.

Bir ulu şehirde dellalığım var